विज्ञान - लेखमाला

घर तेथे भाजीबाग हा विज्ञान केंद्राने हाती घेतलेला महत्वाचा प्रकल्प आहे. घर कितीही लहान असो वा मोठे, प्रत्येकाला आपल्या घरी भाजी लावता येते. घराभोवती भाजी लावणे हा खरे तर पूर्वापार चालत आलेला प्रघात आहे. जेव्हा शहरांची बेसुमार वाढ झाली, तेव्हा शहरातल्या घराभोवतीची जमीन कमी झाली. घरातल्या माणसांना पैसा मिळवण्याच्या कामासाठी घराबाहेर जास्त वेळ देणे गरजेचे होऊ लागले. पुढे पुढे तर मातीत हात घालणे हे कमीपणाचे समजले जाऊ लागले.

जेव्हा निसर्गाशी माणसाचे नाते तुटले तेव्हा भाजी लावण्यासारख्या साध्या पण महत्वाच्या निर्मिती-प्रक्रियेतून (निरनिराळ्या सबबी सांगून) लोकांनी अंग काढून घेतले. विज्ञान केंद्र सम्यक तंत्रज्ञान वापरून पर्यावरणाशी, निसर्गाशी असलेले नाते पुन्हा जोडण्याच्या बाजूने आहे. म्हणून घर तेथे भाजीबाग हा प्रकल्प महत्वाचा ठरतो. गेली ४ वर्षे विज्ञान केंद्रात जैविक पद्धतीने भाजीबाग लावण्याचा उपक्रम चालू आहे. शिवाय विज्ञान केंद्राचे सदस्य आपापल्या घराभोवती, मग ते कितीही लहान किंवा मोठे असो, भाजी लावत असतातच. आपल्या कुटुंबासाठीची, आठवड्यातल्या किमान एका दिवसाची भाजी आपल्या घरीच पिकवायची हे घर तेथे भाजीबाग या प्रकल्पाचे उद्दिष्ट आहे.

भाजीच का लावायची, फुले का नाही ? असा प्रश्न अनेकदा विचारला जातो. फुलबागेची कल्पना वाईट नाही. पण भाजी बागेमुळे अनेक उद्दिष्टे सफल होतातः

• निर्मितीचा आनंद मिळतो.
• रसायन विरहित, ताजे अन्न मिळते.
• माफक प्रमाणात व्यायाम होतो.
• निसर्गाशी नाते जुळते.
• बागकाम करणाऱ्या व्यक्तींची सहनशीलता वाढते.
• पैशांची बचत होते.
• प्रदूषण कमी होते.
• या छंदामुळे मनावरचा ताण हलका होतो. बागकाम करणे ध्यानसदृश वाटते हा अनेकांचा अनुभव आहे.
• समान छंद असलेल्यांशी सकारात्मक सामाजिक संपर्क वाढतो.
• विज्ञान केंद्राची पद्धत वापरली तर घरातल्या जैविक कचऱ्याची समस्या नष्ट होते.

परसबाग हा पूर्वी घराचा अविभाज्य भाग होता. मात्र धकाधकीच्या जीवनात आपण तो गमावला.

१९८० च्या दशकात महाराष्ट्रात प्रयोग परिवार या (गणिताचे प्राध्यापक असणाऱ्या श्री.अ. दाभोळकर यांच्या प्रेरणेने तयार झालेल्या) गटाने शेती, बाग यांतील अनेक प्रयोग करून त्यांची व्यवस्थित नोंद केली होती. ज्या कुटुंबाकडे १० हजार चौरस फूट (म्हणजेच दहा गुंठे, म्हणजे एक एकराच्या २२.६७ टक्के ) जमीन असेल त्या कुटुंबाला एका प्राध्यापकाच्या आमदनीतून मिळणारी जीवनशैली उपभोगता येते असा विचार प्रयोग परिवाराने मांडला होता. केल्याने होत आहे रे आणि विपुलाच सृष्टी या पुस्तकांत या विचाराचा तपशील वाचता येईल. गावाकडे परसबाग तयार करून अशी जीवनशैली अनुभवण्याचा निश्चय करणे अशक्य नाही.

शेती वा भाजीबागेसाठी जैविक पद्धत वापरणे ही गोष्ट सोपी नाही. विशेषतः सुरुवातीला या पद्धतीने भाजीचे उत्पादन कमी मिळते. मात्र खते व कीटकनाशके यांचा खर्च जवळ जवळ शून्यावर येतो. मिळणारे अन्न ताजे आणि रसायन-विरहित असते. रासायनिक पद्धतीने उत्पादन घेणारे अनेक शेतकरी स्वतःच्या कुटुंबासाठी मात्र जैविक पद्धतीने भाजी व धान्य उत्पादित करतात हे चित्र अनेक ठिकाणी पाहता येते.

या लेखात भाजीबाग कशी करायची या बद्दल माहिती दिलेली नाही. विज्ञान केंद्र आणि भाजीबागेचा प्रकल्प साकारणारे सदस्य या बद्दल मदत आणि मार्गदर्शन करायला नेहमीच उत्सुक असतात. घरबाग तयार करण्यासाठी डॉ. माधव नागरे यांचे आदर्श घरबाग या नावाचे पुस्तक अत्यंत उत्तम मार्गदर्शक आहे. ते जरूर वाचा आणि वापरा. विज्ञान केंद्राने निर्मिलेली हिरवी माया ही पुस्तिका या लेखाच्या वाचकांना त्या दृष्टीने काही प्रमाणात उपयोगी पडू शकेल. तुम्हाला ही पुस्तिका हवी असेल तर पुढे दिलेल्या इमेल वर आमच्याशी संपर्क साधा. तुम्हाला ही पुस्तिका आम्ही इ-मेलने (निःशुल्क) पाठवून देऊ.

तुमची प्रतिक्रिया तुम्ही इमेल ने पुढील पत्त्यावर पाठवू शकता. editor at vidnyanlekhan dot in